Абай Құнанбайұлы (1845–1904) – қазақтың ұлы ақыны, философы, ағартушысы, композиторы, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы, ұлттық ой-санаға ерекше ықпал еткен кемеңгер тұлға. Ол өз заманында тек ақын ғана емес, халықты білімге, мәдениетке жетелеуші, ойшыл ретінде танылды.
Абай Құнанбайұлы 1845 жылы 10 тамызда қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданында (бұрынғы Семей облысы, Шыңғыс тауы бөктерінде) дүниеге келген. Оның шын есімі Ибраһим, бірақ анасы Ұлжан еркелетіп «Абай» деп атаған, бұл сөз «сақ, ойлы, аңғарымпаз» деген мағына береді.
Әкесі Құнанбай Өскенбайұлы – өз заманында беделді би, аға сұлтан болған, ал анасы Ұлжан – ақылдылығымен, парасаттылығымен танылған әйел. Абайдың әжесі Зере де немересінің тәрбиесіне ерекше көңіл бөліп, оған ертегілер, аңыз-әңгімелер айтып өсірген.
Абай алғаш ауыл молдасынан сауат ашып, кейін Семейдегі Ахмет Риза медресесінде оқыды. Медреседе шығыс әдебиетімен, араб, парсы, шағатай тілдерімен танысты. Сонымен қатар, үш айдай Семейдегі орыс мектебінде оқып, орыс тілін меңгеруге тырысты. Алайда әкесі оны ел басқару ісіне баулу үшін 13 жасында оқуын тоқтатып, ауылға қайтарды.
Абай жастайынан сөз өнеріне қызығып, қазақтың халық ауыз әдебиетін, жыраулар поэзиясын зерттеді. Ол Шортанбай, Дулат, Бұқар жырау сияқты ақындардың шығармаларымен таныс болды. Сонымен бірге, Абайға орыс әдебиеті үлкен ықпал етті. Пушкин, Лермонтов, Крылов, Толстой, Белинский, Чернышевский, Добролюбов еңбектерін оқып, олардың идеясын қазақ қоғамына жеткізуге тырысты.
Абай 40 жасқа дейін шығармашылықпен белсенді айналыспады. Бірақ осы кезден бастап ол орыс және шығыс әдебиетімен терең танысып, өз өлеңдерін жаза бастады. Оның алғашқы өлеңдері 1880 жылдары жарық көрді.
Абайдың шығармашылығы бірнеше тақырыпты қамтиды:
ағартушылық және білім («Ғылым таппай мақтанба», «Интернатта оқып жүр»)
махаббат пен табиғат лирикасы («Желсіз түнде жарық ай», «Көзімнің қарасы»)
қоғамдық-сыншыл бағыт («Болыс болдым, мінеки», «Сегіз аяқ»)
Абайдың «Қара сөздері» – оның философиялық ойларының шыңы. Бұл еңбекте қазақ қоғамының кемшіліктері мен адамгершілік мәселелері терең қозғалады.
Абай қазақ әдебиетіне орыс және батыс әдебиетін таныстырған алғашқы ақындардың бірі. Ол Пушкиннің «Евгений Онегинін», Лермонтов, Крылов, Гете шығармаларын қазақ тіліне аударды.
Абай – тек ақын ғана емес, композитор да. Оның «Көзімнің қарасы», «Айттым сәлем, Қаламқас», «Желсіз түнде жарық ай» сияқты әндері әлі күнге дейін қазақ музыкасының алтын қорында.
Абай Құнанбайұлы 1904 жылы 23 маусымда 59 жасында қайтыс болды. Оның идеялары, шығармалары қазақ әдебиетінің дамуына үлкен ықпал етті.
Бүгінде Абай есімі қазақ мәдениетінің символына айналған. Қазақстанда Абай атындағы университеттер, театрлар, көшелер бар, сондай-ақ 2020 жылы оның 175 жылдық мерейтойы халықаралық деңгейде атап өтілді.
Абайдың шығармалары – ұрпаққа қалдырған асыл мұра, оның ойлары әлі күнге дейін өзекті. Ол қазақ халқының рухани ұстазы болып қала береді.